Opið bréf til „spretthóps“ Svandísar Svavarsdóttur matvælaráðherra sem skila skal ráðherra tillögum og valkostagreiningu vegna alvarlegrar stöðu í matvælaframleiðslu á Íslandi.
Við stöndum frammi fyrir vá sem ógnar fæðuöryggi okkar. Við megum búast við að sú vá muni vara til lengri tíma vegna stríðsreksturs og umhverfis- og loftslagsvár. Þessir þættir hafa gífurleg áhrif á uppskeru víða um heim og skila sér í miklum verðhækkunum og yfirvofandi fæðuskorti.
Eftirfarandi orðalag er notað af matvælaráðuneytinu til að kynna tilgang þessa „spretthóps”: „Verð á helstu aðföngum hefur hækkað gríðarlega […] og mun, að öllu óbreyttu, kippa stoðum undan rekstri bænda m.a. flestra sauðfjár- og nautgripaabúa.” Okkur þykir þetta orðalag bera merki um þá þröngsýni og úr sér gengnu áherslur sem stjórnvöld á Íslandi eru með hvað varðar matvælaframleiðslu og fæðuöryggi á Íslandi.
Við viljum hvetja hópinn til að leggja fram framsæknar tillögur sem taka mið af nýjustu rannsóknum um nútímalega búskaparhætti og áhrif búskapar á umhverfi og náttúru.
Við í Samtökum grænkera höfum tekið saman þau tækifæri sem eru ónýtt eða illa nýtt hvað varðar sjálfbæra matvælaframleiðslu á Íslandi og vonum að hópurinn taki þessar tillögur til greina í vinnu sinni.
Umbyltingar er þörf í matvælaframleiðslu
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin hefur hvatt ríki heims til að minnka neyslu dýraafurða verulega vegna heilsufars- og umhverfisþátta.
Rannsóknir hafa sýnt að búfénaður í landbúnaði, sem samanstendur af nautgriparækt, svínarækt, sauðfjárrækt og kjúklingarækt, ber beina ábyrgð á 10-12% af allri losun gróðurhúsalofttegunda af mannavöldum í heiminum. Þegar þættir eins og skógareyðing tengd landbúnaði og önnur landnotkun eru teknir með í myndina hækkar hlutfallið upp í 24%. Það er mun hærra en samanlögð losun allra vélknúinna farartækja á jörðinni, sem nemur um 14% af heildarlosun af mannavöldum.
Talið er að losun landbúnaðarins á gróðurhúsalofttegundum muni að óbreyttu aukast um 50-90% milli áranna 2010 og 2050. Þetta er óhugnanlegt þegar haft er í huga hversu miklum tíma og fjármunum er varið í fjárfestingu og þróun á nýrri umhverfisvænni tækni í baráttunni gegn mörgum öðrum losunarþáttum. Það er nauðsynlegt að snúa þessari þróun við.
Unga fólkið borðar minna af dýraafurðum
Með aukinni vitund um þetta stærsta umhverfisvandamál samtímans hefur hópur fólks sem borðar ekki kjöt (grænmetisætur og veganistar) stækkað svo um munar, sérstaklega meðal ungu kynslóðarinnar. Niðurstöður nýrrar umhverfiskönnunar Gallup frá mars 2022 sýna að um 15% fólks á aldrinum 18-29 ára borða ekki kjöt, 9% að auki borða ekki rautt kjöt og 11% borða kjöt mjög sjaldan. Þetta þýðir að 35% ungs fólks á Íslandi borða aldrei eða mjög sjaldan kjöt. Gera má ráð fyrir að þessi hópur stækki enn frekar í náinni framtíð.
Lítil tækifæri eru í dag fyrir starfandi bændur til að rækta annað en dýraafurðir og lítill áhugi er meðal ungs fólks að taka við slíkum rekstri. Við teljum hvata til nýsköpunar og plönturæktunar kjörið tækifæri til að efla áhuga bænda og ungs fólks á landbúnaði og nýsköpun honum tengdum.
Í kjölfar Parísarsáttmálans sem undirritaður var í desember 2015, þegar ríki heims skuldbundu sig til að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda og setja fram aðgerðir og mæla árangur þeirra, hafa mörg ríki tekið skref til umhverfisvænni neysluhátta.
Kanada, Belgía og Holland eru meðal ríkja sem hafa uppfært ráðleggingar sínar um mataræði og mæla með að draga verulega úr neyslu á dýraafurðum og auka til muna neyslu grænkerafæðis. Þá hafa Portúgal og Þýskaland bannað neyslu kjöts á opinberum viðburðum á vegum ríkisins.
Í niðurstöðum landskönnunar á mataræði Íslendinga 2019-2021 kemur fram að 60% þátttakenda fari yfir viðmið um hámarksneyslu á rauðu kjöti og að fleiri mættu neyta grænmetisrétta. Í núverandi ráðleggingum um mataræði hér á landi er þó ekki lögð sérstök áhersla á að almenningur dragi úr dýraafurðaneyslu og vonumst við til að það breytist í þeim næstu.
Ísland getur verið sjálfbært í grænmetisrækt
Fæðuöryggi er skilgreint sem réttur allra til að hafa ávallt raunverulegan og efnahagslegan aðgang að nægum, öruggum og næringarríkum matvælum til að uppfylla næringarþarfir sínar með frjálsu fæðuvali, til að geta lifað virku og heilsusamlegu lífi.
Ræktun plöntufæðis (t.d. grænmetis, kornmetis, hafra, hamps og bauna) er ekki einungis betri fyrir umhverfið heldur er hún nauðsynleg ef tryggja á fæðuöryggi okkar. Veikleikar Íslands hvað fæðuöryggi varðar eru helst að hér eru 57% af öllu grænmeti innflutt og yfir 90% af kornvöru. Við erum á afskekktri eyju og þannig berskjölduð fyrir náttúruhamförum, styrjöldum og kreppum sem gætu hamlað innflutningi og ætti þetta mál því að vera í forgangi.
Nú þegar er framleitt nægt magn og umfram það af dýraafurðum eins og kjöti, fiski og mjólkurafurðum og löngu orðið tímabært að leggja áherslu á plöntufæði. Hrein orka, hreint vatn og lífræn ræktun gera íslenskt plöntufæði að því besta sem völ er á og hafa nú þegar náðst samningar um útflutning á m.a. agúrku til Danmerkur og slíkum samningum myndi fjölga ef við myndum auka ræktun.
Innlend grænmetisrækt allan ársins hring
Ef grænmetisbændur fengju viðlíka afslætti af raforku og álver landsins gætu þeir ræktað allan ársins hring. Í dag loka þeir flestir yfir svartasta skammdegið því það er of dýrt að nota gróðurlampa í gróðurhúsum þegar ljós er af skornum skammti. Það er krafa neytenda að hafa íslenskt grænmeti á boðstólum allan ársins hring en kaupmenn geta í dag illa orðið við þeirri kröfu og flytja því inn mestallt grænmeti yfir vetrartímann. Á sama tíma er offramboð og förgun á dýraafurðum.
Grænmetisrækt skapar fleiri störf hlutfallslega en stóriðja sem notar í dag stærstan hluta raforku sem framleidd er hér á landi. Talið er að ræktun í gróðurhúsi geti skapað 5-10 sinnum fleiri störf á hvert megawatt en áliðnaður.
Tækifæri í kornrækt
Haframjólkurvörur hafa notið aukinna vinsælda undanfarin ár, bæði vegna lágs kolefnisspors og aukinnar tíðni greindra tilfella mjólkuróþols. Til að framleiða haframjólk þarf ekki nema 8,5% af landsvæði og 7,7% af vatni sem þarf til kúamjólkurframleiðslu. Haframjólkurvörur eru bragðgóðar og næringarríkar, auk þess sem þær líkjast kúamjólkurvörum sem við eigum að venjast. Svíar og Finnar eru leiðandi í framleiðslu á haframjólkurvörum og nota til þess aðallega hafra sem eru ræktaðir þar. Ræktun á höfrum á Íslandi er takmörkuð en vel væri hægt að leggja meiri áherslu á hana og framleiðslu á okkar eigin haframjólkurvörum.
Einnig má nýta okkar endurnýjanlegu orku í þróun og framleiðslu á öðrum próteingjöfum, baunum, plöntukjöti og þara.
Möguleikarnir eru nær endalausir. Það sem vantar eru vilji og áhugi stjórnvalda.
Smáþörungarækt í stað fiskeldis í sjó
Nú þegar eru frumkvöðlar að rækta smáþörunga í gróðurhúsum. Sú ræktun fellur tæknilega séð undir ylrækt og er umhverfisvæn. Smáþörungar eru helsta fæða fiska og helstu næringarefni sem við fáum úr fiski koma úr þeim. Í þeim má finna hátt hlutfall próteina og lífsnauðsynlegar amínósýrur og fitusýrur, þar á meðal omega-3, 6 og 7, auk vítamína. Smáþörungar eru ofurfæða og ættum við að leggja ríkari áherslu á rannsóknir og þróun á þeim og minni áherslu á fiskeldi í sjó, þar sem það hefur sýnt sig hér að fiskeldi í sjó hefur verulega slæm áhrif á lífríki sjávar og laxadauði vegna slæmra skilyrða er umtalsverður.
Laxar í fiskeldi drepast úr kulda á veturna og á sumrin valda nuddsár og laxalús dauða þeirra. Nuddsárin koma fram þegar of margir fiskar eru í hverri kví og þeir særast og nuddast við netin í sjókvíunum líkt og sást á myndum sem kajakræðarinn Veiga Grétarsdóttir tók á Vestfjörðum. Það er svo eitrað fyrir lúsinni og á endanum erum við því að borða eitraðan fisk og drepa bæði lífríki í fjörðunum okkar og villtan laxastofninn.
Fiskeldi í sjó ber að stöðva áður en það verður um seinan.
Það er einlæg ósk okkar í samtökunum að stefna ríkisstjórnar hvetji til ræktunar á grænmeti, ávöxtum, baunum og korni ásamt nýsköpun og þróun á sjálfbærri ræktun annarra matvæla.
Til að svo geti orðið þarf að setja fram skýra stefnu í málaflokknum og tryggja bændum réttlát umskipti með styrkjum og tækifærum til endurmenntunar og kynslóðaskipta.
Til þess að það sé hægt þarf að:
- Endurhugsa styrkjakerfi landbúnaðarins
- Lækka raforkuverð til bænda sem rækta grænmeti og annað plöntufæði
- Búa til hvata ásamt endurmenntun fyrir bændur sem vilja hætta að framleiða dýraafurðir
- Efla nýsköpun og þróun á sjálfbærum matvælum
- Efla upplýsingagjöf um næringu og umhverfisspor grænkerafæðis
- Móta stefnu fyrir opinberar stofnanir líkt og mörg Evrópuríki hafa gert um að grænkerakostur sé alltaf til staðar í mötuneytum og á opinberum viðburðum ásamt grænni matarstefnu í heild
Mikilvægt er að efla menntun á ræktun matvæla úr jurtaríkinu, uppfæra námskrá og færa menntastofnanir inn í nútímann.
Það er ekki lengur réttlætanlegt að bjarga nautgripa- og sauðfjárbændum fyrir horn með skattfé almennra borgara, það þarf að leita nýrra lausna.
Framtíð okkar allra liggur undir og tækifærin liggja í ræktun á plöntufæði.
Virðingarfyllst,
Stjórn Samtaka grænkera á Íslandi